Ο ερασιτέχνης αστρονόμος που έκανε τον πλανήτη Άρη να… μιλά ελληνικά

Ευγένιος Αντωνιάδης, ο πιο οξυδερκής παρατηρητής του ουρανού που απομάγευσε τον Κόκκινο Πλανήτη

Υπήρξαν εποχές που η παγκόσμια αστρονομική κοινότητα συμφωνούσε ότι στην επιφάνεια του Κόκκινου Πλανήτη υπήρχαν τεχνητές διώρυγες ανοιγμένες από κάποιον εξωγήινο πολιτισμό (!), πηγαίνοντας τον Ορθό Λόγο σε κακοτράχαλα μονοπάτια.
Τα μεγαλύτερα ονόματα της αστρονομίας είχαν τακτοποιήσει το θέμα και έπρεπε να έρθει ένας έλληνας ερασιτέχνης συνάδελφός τους να τους πει ότι τα κανάλια της επιφάνειας του Άρη ήταν απλές οπτικές πλάνες, επιστρέφοντας την επιστήμη στη σωστή παρατηρησιακή της βάση!
Παρά το γεγονός ότι οι παρατηρήσεις του σύγχρονου αυτού Γαλιλαίου θα επιβεβαιώνονταν χρόνια αργότερα από τις πρώτες αποστολές διαστημοπλοίων στον Άρη, η επιστημονική κοινότητα είχε πειστεί για την αλήθεια του έργου του Αντωνιάδη ήδη από την εποχή του, κι έτσι αυτός ήταν τώρα διαπρεπής αστρονόμος και κεφάλαιο μεγάλο της πλανητικής αστρονομίας.
Όποιο βιβλίο κι αν ανοίξεις σήμερα με τις περιπέτειες της παρατήρησης του ουρανού κατά τα τέλη του 19ου-αρχές 20ού αιώνα, τα ηχηρά ονόματα που αναφέρονται να ερευνούν την επιφάνεια του Κόκκινου Πλανήτη είναι παντού τα ίδια: Richard Anthony Proctor (1837-1888), Giovanni Virginio Schiaparelli (1835-1910), Nicolas Camille Flammarion (1842-1925), Jean Louis Nicolas Niesten (1844-1920), Eugene Michael Antoniadi (1870-1944) και Percival Lowell (1855-1916).
Ο κωνσταντινουπολίτης αρχιτέκτονας Ευγένιος Μιχαήλ Αντωνιάδης έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Γαλλία και μετατράπηκε στην εποχή του στον σημαντικότερο παρατηρητή του Άρη, σχεδιάζοντας τους πρώτους ακριβείς χάρτες του Κόκκινου Πλανήτη (η απόκλισή τους θεωρείται αμελητέα σε σχέση με τους σημερινούς) και γεμίζοντας την επιφάνειά του με ελληνικά τοπωνύμια. Το δικό του σύστημα ονοματολογίας για την τοπογραφία του Άρη υιοθετήθηκε τελικά από τη Διεθνή Αστρονομική Ένωση κάνοντας τον πλανήτη να μιλά ελληνικά! Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του Άρη (όρη, περιοχές, κρατήρες) διατηρούν διεθνώς τα ελληνικά ονόματά τους.
Κατόπιν έκανε το ίδιο για την Αφροδίτη και τον Ερμή και η χαρτογράφησή του αποδείχτηκε λανθασμένη μόνο και μόνο γιατί πίστεψε τις αστρονομικές παρατηρήσεις των συγχρόνων του! Η συμβολή του στη μελέτη του Άρη μέσω της εκπληκτικής ικανότητάς του στο τηλεσκόπιο θα τον φέρει στο Παρίσι με πρόσκληση του ίδιου του διαπρεπούς αστρονόμου Flammarion, που τον αναγνώριζε ως τον δεινότερο παρατηρητή των ουράνιων φαινομένων.
Ο Flammarion δεν θα περίμενε βέβαια ότι ο ερασιτέχνης συνάδελφός του θα έφτανε στο σημείο να αμφισβητήσει τις απόψεις των κορυφαίων αστρονόμων που έβλεπαν τεχνητές διώρυγες και νερό να κυλάει στην επιφάνεια του Άρη. Όταν φάνηκε όμως ότι είχε δίκιο, η αστρονομική κοινότητα τον τίμησε εκτεταμένα δίνοντας το όνομά του σε κρατήρες της Σελήνης και του Άρη. Λίγο αργότερα θα τον αναγνώριζε ως τον μεγαλύτερο πλανητικό αστρονόμο της εποχής του αλλά και τον κορυφαίο ερασιτέχνη αστρονόμο όλων των εποχών!
Η ιστορία του πολυτάλαντου και τελειομανούς Αντωνιάδη δεν εξαντλείται όμως στις κολοσσιαίες αστρονομικές του συνεισφορές, καθώς ο ίδιος αρίστευσε σε πολλούς και διαφορετικούς κλάδους, ως συγγραφέας, καλλιτέχνης, ιστορικός, αρχαιολόγος, αρχιτέκτονας και αστρονόμος. Και σκακιστής τρομερός φυσικά!
Και πάλι ερασιτέχνης, ο διαχρονικός αυτός εραστής της γνώσης παίρνει μέρος στο πρωτάθλημα σκακιού στο Παρίσι το 1907 και ισοβαθμεί στην πρώτη θέση με τον πρωταθλητή Frank Marshall! Σαφώς μεγαλύτερος από την εποχή του, δόξασε την Ελλάδα σε μια εποχή που τόσο διψούσε το έθνος για διακρίσεις…

Πρώτα χρόνια

Ο Ευγένιος Μιχαήλ Αντωνιάδης γεννιέται την 1η Μαρτίου 1870 σε ελληνική συνοικία της Κωνσταντινούπολης. Για τα παιδικά του χρόνια δεν είναι και πολλά γνωστά και ό,τι ξέρουμε έχει να κάνει με τη διαχρονική του αγάπη, την αστρονομία. Την ώρα που τελειώνει λοιπόν το σχολείο και σπουδάζει αρχιτεκτονική, μιας και ήταν έμφυτο ταλέντο στο σχέδιο, κάνει τις πρώτες του μεγάλες αστρονομικές παρατηρήσεις!
Μόλις στα 18 του (1888), αποτυπώνει με εντυπωσιακό τρόπο στο χαρτί διάφορα χαρακτηριστικά των ουρανίων αντικειμένων με το 7,5 εκατοστών τηλεσκόπιό του, το οποίο στρέφει στον ουρανό από το σπίτι του στην Πόλη. Σχολαστικός στην ακριβή απόδοση των πραγματικών δεδομένων, αποφεύγει να κάνει θεωρητικές υποθέσεις, κάτι που θα σφραγίσει την –ερασιτεχνική πάντα!- αστρονομική του σταδιοδρομία.

Οι πρώτοι του θρίαμβοι είναι αυτή η εξαιρετική επιδεξιότητα και αξεπέραστη λεπτότητα με την οποία αποδίδει τα παροδικά και φευγαλέα είδωλα των πλανητών σε χαρτί. «Η μοναδική μου φιλοδοξία είναι να υποστηρίζω την αλήθεια και να μην γράφω τίποτα υποθετικό, το οποίο μπορεί να ανατραπεί. Όταν νιώθουμε σίγουροι ότι η δουλειά μας θα παραμείνει και ότι οι αναπαραστάσεις των ουρανίων σωμάτων είναι ακριβείς και ότι ειλικρινά έχουμε αποδώσει τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, τότε μπορούμε να εγκαταλείψουμε αυτόν τον κόσμο με την ικανοποίηση ότι έχουμε επιτελέσει το καθήκον μας», εξομολογείται το 1913 σε επιστολή του στον αμερικανό αστρονόμο Έντουαρντ Έμερσον Μπάρναρντ.

Αυτά τα σχέδια θα τον κάνουν δεκτό το 1890 στη Βρετανική Αστρονομική Εταιρία και την επόμενη χρονιά στη γαλλική αντίστοιχη. Με τις πρώτες αστρονομικές καταγραφές στο τσεπάκι του, αποκτά το 1892 ένα μεγαλύτερο διοπτρικό τηλεσκόπιο και αναλαμβάνει το έργο να μελετήσει τον Κόκκινο Πλανήτη, ως μέλος της ερευνητικής ομάδας του Άρη της Βρετανικής Αστρονομικής Εταιρίας.
Το 1893 η ερασιτεχνική αυτή αυθεντία της αστρονομίας θα μπει στο στόχαστρο του σπουδαίου εκλαϊκευτή των αστρονομικών φαινομένων και κορυφαίου πλανητικού αστρονόμου Camille Flammarion, ο οποίος τον καλεί στη Γαλλία στο ιδιωτικό του αστεροσκοπείο ώστε να μπορέσει να εργαστεί σε ακόμα μεγαλύτερο τηλεσκόπιο.
Ασταμάτητος πραγματικά ο νεαρός Αντωνιάδης, εκλέγεται στο διοικητικό συμβούλιο της Γαλλικής Αστρονομικής Εταιρίας και το 1896 γίνεται διευθυντής του Τμήματος του Άρη της Βρετανικής Εταιρίας.

Πλανητικές μάχες και δόξα

Όταν η Βρετανική Αστρονομική Εταιρία δημοσιεύει το 1898 τον πρώτο πλήρη τόμο με τις παρατηρήσεις της επιφάνειας του Άρη, ο Αντωνιάδης έχει τη μεγαλύτερη συνεισφορά με 53 δικά του σχέδια! Μέχρι το 1917 που θα παραιτηθεί από διευθυντής του Τμήματος του Άρη της Βρετανικής Εταιρίας και θα εκλεγεί μόνιμο μέλος της Bασιλικής Aστρονομικής Eταιρίας, θα έχει εκδώσει 10 συνολικά τόμους σχεδίων και παρατηρήσεων.
Η στροφή του αιώνα θα του φέρει ωστόσο μεγάλες αλλαγές στη ζωή του. Τον Ιούνιο του 1902 παντρεύεται την Κατερίνα Σεβαστοπούλου, η οποία θα γίνει κι αυτή μέλος της Βρετανικής Αστρονομικής Εταιρίας, και αρχίζει τις πρώτες μάχες με την αστρονομική κοινότητα για τις ανωμαλίες του Κόκκινου Πλανήτη. Τη σφοδρότερη αντιπαράθεση θα την έχει με τον ίδιο τον «αγαπητό δάσκαλο», όπως τον αποκαλεί διαχρονικά, Flammarion: ο Αντωνιάδης παραιτείται από το αστεροσκοπείο του μέντορά του και ο τελευταίος φροντίζει να τον διαγράψουν από τη Γαλλική Αστρονομική Εταιρία!
Ο λόγος ήταν τα περιβόητα «κανάλια» του Άρη, τα οποία θεωρούσαν οι μεγάλοι αστρονόμοι της εποχής πως ήταν τεράστια αρδευτικά έργα, δουλειά πιθανότατα ενός μεγάλου πολιτισμού που έχει αναπτυχθεί στον Κόκκινο Πλανήτη! Ακόμα και ο σπουδαίος Percival Lowell είχε καταλήξει σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, ακολουθώντας τις απόψεις του Ιταλού Schiaparelli, που οδηγούσε την αστρονομική σκέψη.

Ο Αντωνιάδης διαφωνεί κάθετα μαζί τους και θα βαλθεί να τους αποδείξει πως κάνουν λάθος. Τι κι αν είναι τα μεγαλύτερα ονόματα της παγκόσμιας αστρονομικής κοινότητας; Προβληματισμένος με τη μορφή του δαιδαλώδους συστήματος των «καναλιών», ανακαλύπτει πως η γεωμετρία τους δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ψευδαίσθηση που δημιουργούν τα μικρής ανάλυσης τηλεσκόπια στο κουρασμένο μάτι!

Με βάση το αρχειακό του υλικό, αποτελούμενο από 15 τόμους -γραμμένοι στα ελληνικά και τα γαλλικά- και 2.000 σχέδια αστρονομικών αντικειμένων, ο Αντωνιάδης παίρνει μέρος σε πολλές ακόμα αστρονομικές μάχες του καιρού, όπως στη διαμάχη που προκαλεί η δομή του δακτυλίου του Κρόνου, αλλά και οι ανωμαλίες της επιφάνειας του Δία.
Έχοντας παραιτηθεί από τα καθήκοντά του το 1902, εξαφανίζεται από τη δημόσια σφαίρα μέχρι το 1909. Στη σκοτεινή αυτή περίοδο της ζωής του επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη και ασχολείται συστηματικά με το σκάκι! Αλλά και με την Αγία Σοφία, για την οποία εκδίδει το μνημειώδες τρίτομο έργο του. Με έγγραφη άδεια από τον ίδιο τον σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ Β’, ο Αντωνιάδης αποτυπώνει τον καθεδρικό ναό της Αγια-Σοφιάς σε περισσότερες από χίλιες φωτογραφίες και άλλα τόσα σχέδια και υδατογραφίες. Το σχετικό πόνημά του «Έκφρασις της Αγίας Σοφίας» εκδίδεται το 1907 από τη Βιβλιοθήκη Μαρασλή και παραμένει ισάξιο της λοιπής επιστημονικής του προσφοράς.
Το 1907 ισοβαθμεί όπως είπαμε στην πρώτη θέση του πρωταθλήματος σκακιού των Παρισίων με τον φημισμένο σκακιστή Frank Marshall σημειώνοντας έξι νίκες και μία ήττα. Όσο για τη μεταξύ τους αναμέτρηση, από τις τρεις παρτίδες ο Marshall κερδίζει τη μία και οι υπόλοιπες λήγουν ισόπαλες. Ο Αντωνιάδης δηλώνει ότι όλα όσα γνωρίζει για το σκάκι τα έμαθε μελετώντας απλώς τις κινήσεις των πρωταθλητών.

Το 1909 επιστρέφει στο αστεροσκοπείο του Flammarion και τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς ο διευθυντής του Αστεροσκοπείου της Meudun θέτει στη διάθεσή του το μεγάλο διοπτρικό τηλεσκόπιό του. Ο Αντωνιάδης δουλεύει πυρετωδώς μέρα και νύχτα και σε δημοσίευσή του στο περιοδικό της Βρετανικής Αστρονομικής Εταιρίας σημειώνει πως δεν παρατηρεί κανένα σημάδι που να εμφανίζει γεωμετρική υφή και πως όλα τα επιφανειακά χαρακτηριστικά του πλανήτη φαίνονται απολύτως φυσικά και λογικά.

Οι αστρονόμοι δεν πείθονται και του ασκούν κριτική για την ερασιτεχνική του φύση! Αυτός απαντά σχεδιάζοντας με μοναδική μαεστρία έγχρωμα σκίτσα του Άρη και αποδίδει τη μεταβολή του χρώματος του πλανήτη στις καιρικές μεταβολές (ακόμα και για αμμοθύελλες μίλησε που θα πιστοποιούσε πολύ αργότερα η NASA). Την ίδια εποχή (1909), αφήνει παγκόσμια κληρονομιά την αναλυτική κλίμακά του για την κατάσταση της ατμόσφαιρας (seeing), που φέρει πλέον το όνομά του.
Είναι η παραγωγικότερη αστρονομικά περίοδός του, στην οποία παρατηρεί τον κομήτη του Halley (1910), ηλιακές εκλείψεις και άλλα πολλά, αφήνοντας μεγάλες συνεισφορές στη μελέτη του ουρανού.

Στα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου, με το Αστεροσκοπείο της Meudon να παραμένει κλειστό, ο Αντωνιάδης ασχολείται με την ανάλυση παλιότερων παρατηρήσεών του και δημοσιεύει τις πληρέστερες και ακριβέστερες αναφορές για τον πλανήτη Άρη! Τον Σεπτέμβριο του 1917 παραιτείται από τη Βρετανική Αστρονομική Εταιρία, έχοντας εκδώσει μέχρι τότε έναν εντυπωσιακότατο όγκο δουλειάς. Το τηλεσκόπιό του θα το στρέψει ξανά στον Άρη το 1924, δημοσιεύοντας αστρονομικές εργασίες στις μεγαλύτερες επιστημονικές επιθεωρήσεις μέχρι τον θάνατό του.

Παρά το γεγονός ότι είναι αστρονόμος πλήρους απασχόλησης, επειδή ακριβώς δεν πήρε ποτέ αμοιβή από το Αστεροσκοπείο της Meudon (παρά τις δεκαετίες που πέρασε εκεί) διατήρησε το καθεστώς του ερασιτέχνη αστρονόμου. Του μεγαλύτερου όμως ερασιτέχνη αστρονόμου όλων των εποχών!
Η παθιασμένη συζήτηση για τις τεχνητές διώρυγες του Άρη δεν έχει ακόμα κοπάσει και αυτή την εποχή ο Αντωνιάδης επιδίδεται σε σφοδρές πολεμικές με τους επαγγελματίες συναδέλφους του. Τους κατηγορεί για μυθοπλασίες και παρατηρεί πικρόχολα πως αυτά που λένε δεν είναι επιστήμη και, όπως θα αποδεικνυόταν, είχε ολότελα δίκιο.

Την ώρα που συνεχίζει την έρευνα του Άρη, αφήνει εμβληματικές συνεισφορές στην παρατήρηση της Αφροδίτης, του Κρόνου, του Δία (και ειδικά του δορυφόρου του Γανυμήδη), της Σελήνης και του Ουρανού. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1930, ο Αντωνιάδης φαίνεται να πείθει τους αστρονόμους της Ευρώπης για τις απόψεις του αναφορικά με τον Κόκκινο Πλανήτη, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού συνεχίζουν ωστόσο να παραμένουν ένθερμοι υποστηρικτές του εξωγήινου πολιτισμού που έφτιαξε τα κανάλια.
Τα περιοδικά της Γαλλικής και της Βρετανικής Αστρονομικής Εταιρίας φιλοξενούν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930 δεκάδες άρθρα και μελέτες του και ο ίδιος φαίνεται ασταμάτητος παρά την προχωρημένη πια ηλικία και την καταπονημένη υγεία του…

Τελευταία χρόνια

Το μόνο που θα τον ανακόψει θα είναι η ναζιστική κατοχή του Παρισιού το 1940, η οποία θα περιορίσει δραματικά τις δημοσιεύσεις του 70χρονου Αντωνιάδη. Ο οποίος δεν κάθεται φυσικά στα αυγά του και παρά την απαγόρευση κυκλοφορίας που έχει επιβάλει ο κατακτητής κατά τις νυκτερινές ώρες, ο Αντωνιάδης συνεχίζει να βγαίνει τα βράδια για να παρατηρεί τον ουρανό!
Μέχρι τότε είναι φυσικά ένα από τα μεγαλύτερα ονόματα της αστρονομικής κοινότητας και έχει τόσα και τόσα βραβεία να το αποδεικνύουν. Βραβευμένος από τη Γαλλική Αστρονομική Εταιρία, τη Γαλλική Ακαδημία Επιστημών και μια σειρά ακόμα από θεσμούς και ενώσεις, το 1927 τιμήθηκε και με τον Σταυρό του Ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής για την αστρονομική του δουλειά και τις υπηρεσίες του στη Γαλλία.

Έτσι θα περάσει τα τελευταία του χρόνια, μιας και θα πεθάνει έξι μήνες μετά τη συνθηκολόγηση των Γερμανών και την απελευθέρωση της Γαλλίας. Όταν άφησε την τελευταία του πνοή στις 10 Φεβρουαρίου 1944 σε παρισινό νοσοκομείο με τη σύζυγό του μονίμως στο πλευρό του (δεν απέκτησαν παιδιά), ο γαλλικός λαός τον ήξερε πια καλά από τις ραδιοφωνικές εκπομπές αστρονομικού περιεχομένου που έκανε στα παρισινά ερτζιανά!
Στην κηδεία του που τελέστηκε σε ορθόδοξη εκκλησία των Παρισίων, ήταν παρούσα σύσσωμη η ευρωπαϊκή αστρονομική κοινότητα για το ύστατο χαίρε στον καταξιωμένο -αν και ερασιτέχνη!- αστρονόμο. Όλοι μνημόνευαν τις λυσσαλέες μάχες του με τις αυθεντίες Giovanni Schiaparelli και Percival Lowell και μιλούσαν για τις εμφατικές νίκες του μεγάλου Έλληνα κόντρα στο επιστημονικό κατεστημένο, αποχαιρετώντας τον ως τον κορυφαίο στον καιρό του παρατηρητή του ουρανού…

newsbeast.gr