Ο εθνικός διχασμός στο μέτωπο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου

100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Η μεραρχία των Σερρών ήταν το πρώτο ολοκληρωμένο σώμα που συγκροτήθηκε σχετικά γρήγορα. Ο Δαγκλής μιλά στους αξιωματικούς της που αναχωρούν για το μέτωπο, ενώ παρακολουθούν ο Βενιζέλος και ο Κουντουριώτης.

Ένας αιώνας συμπληρώνεται από την είσοδο της... μισής Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Η δίχρονη «ουδετερότητα» τα χρόνια 1914-1916 και ο συνεπαγόμενος Εθνικός Διχασμός, ίσως, να κόστισαν περισσότερο στη χώρα από την ίδια τη συμμετοχή της στις πολεμικές επιχειρήσεις την περίοδο που ακολούθησε.

Ακόμη και σε στρατιωτικές απώλειες! Πρόκειται για πανευρωπαϊκή, αν όχι παγκόσμια παραδοξότητα, στην ιστορία του 20ού αιώνα. Ας δούμε, όμως, πρώτα το γεγονός. Στις 11 Νοεμβρίου 1916 (με το νέο ημερολόγιο 24 Νοεμβρίου) η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης (Βενιζέλος, Δαγκλής, Κουντουριώτης) κηρύσσει τον πόλεμο εναντίον της Βουλγαρίας και της Γερμανίας.
Το ιστορικό κείμενο διατυπώθηκε ως διακοίνωση προς τα κράτη της Αντάντ (το διευρυμένο τότε συμμαχικό μπλοκ της Τριπλής Συνεννόησης Βρετανίας-Γαλλίας-Ρωσίας εναντίον των Κεντρικών Δυνάμεων Γερμανίας- Αυστροουγγαρίας-Βουλγαρίας-Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), αλλά και προς τους ουδέτερους.

Η επιχειρηματολογία
Πρόκειται για διακοίνωση αγνοημένη στο σύνολο και στην ουσία της από την επίσημη ιστορία - και όχι μόνο. Παρά το γεγονός ότι εκεί διατυπώνεται ο πυρήνας της βενιζελικής πολιτικής και επιχειρηματολογίας για όλη την ευρύτερη περίοδο πριν από τα περίφημα Νοεμβριανά στην Αθήνα. Η επιχειρηματολογία της τριανδρίας αναπτύσσεται στους εξής άξονες:
Η Ελλάδα έχει δείξει «μακροθυμία» απέναντι στις απαιτήσεις των αντιπάλων της που ζητούν «να επωφεληθούν εκ των πάντων όπως καταστρέψουν τα συμφέροντά της».
• Όφειλε ευθύς εξαρχής να συνταχθεί με τις Δυνάμεις που συντέλεσαν στην απελευθέρωσή της από τον οθωμανικό ζυγό. Όχι μόνο για τον λόγο αυτό, αλλά και επειδή η συμμετοχή της ανταποκρινόταν στην προάσπιση των συνόρων, στις διεθνείς υποχρεώσεις και στα ελληνικά οράματα (αναφορά στις προσδοκίες για Μεγάλη Ελλάδα).

Ο Βενιζέλος έχοντας αριστερά και δεξιά τους Κουντουριώτη και Δαγκλή.

• Η νόμιμη ελληνική κυβέρνηση θεωρούσε ότι από τον Φεβρουάριο του 1915 κιόλας έπρεπε να εισέλθει στον πόλεμο, αλλά η Γερμανία πέτυχε να το εμποδίσει «προκαλούσα έκρηξιν μεταξύ του Στέμματος και της υπευθύνου Κυβερνήσεως» (αναφορά στις δύο κυβερνητικές κρίσεις έως τον Αύγουστο και την αναχώρηση του Βενιζέλου στην Κρήτη).
• Εξαιτίας της γερμανόφιλης στάσης της αυλής άρχισε ένας εθνικός «Γολγοθάς» που συνεχίζεται με την απώλεια εθνικών εδαφών (Αν. Μακεδονία). Ευτυχώς, ο λαός «προτού υποκύψει εις τα επανειλημμένα πλήγματα των εξωτερικών εχθρών και των εσωτερικών συνενόχων τους, εν υπερτάτη εξεγέρσει της συνείδησεώς του, απεφάσισεν να μην επιτρέψη να τον υποδουλώσουν».
• Η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης «επελήφθη αποφασιστικώς του έργου (συγκρότηση στρατού) και με την ηθικήν και υλικήν υποστήριξιν των Προστατίδων Δυνάμεων, η Ελλάς αρχίζει την εκτέλεσιν του στρατιωτικού της σχεδίου...».
Και η διακοίνωση κατέληγε: «Καθ' ην στιγμήν τα πρώτα τμήματα του στρατού της, φθάσαντα ήδη εις το μέτωπον (το Μακεδονικό), πρόκειται να δράσουν εναντίον των εχθρών του ελληνισμού, η Προσωρινή Κυβέρνησις (της Θεσσαλονίκης) οφείλει να γνωστοποιήση εις τα εμπόλεμα κράτη, ων ούτω καθίσταται σύμμαχος, και εις τους ουδετέρους, ότι από σήμερον ευρίσκεται εις εμπόλεμον κατάστασιν προς την Βουλγαρίαν, επί τω λόγω ότι αύτη επετέθη κατά της Σερβίας, συμμάχου της Ελλάδος και εισέβαλεν εις εθνικόν έδαφος (ανατολική Μακεδονία).

Ο διχασμός αποτυπωμένος σε συγκεντρώσεις με δύο κυρίαρχα συνθήματα: «ΚΑΤΩ Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ» και «ΖΗΤΩ Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ».

Και προς την Γερμανίαν επί τω λόγω ότι εβοήθησε και ώθησε την Βουλγαρίαν εις τον κατά της Σερβίας πόλεμον και εις τας πράξεις αυτής εναντίον της Ελλάδος, ότι παρεβίασε τας δοθείσας περί σεβασμού των πόλεων Δράμας, Σερρών και Καβάλας, ότι προβαίνει εις ανάνδρους δολοφονίας αθώων ταξιδιωτών δια τορπιλισμού ουδετέρων πλοίων, ότι τέλος επεδίωξε να καταπτοήση, εξευτελίση και διασπάση την ενότητα του ελληνικού λαού προς ζημίαν της τιμής και των εθνικών συμφερόντων».
«Αλλαλαγμοί λύσσης» για την κήρυξη πολέμου
Η κυβέρνηση των Αθηνών εξαγριώνεται
ΤΗν ΙΔΙΑ ώρα, που ο υπουργός Εξωτερικών της Προσωρινής Κυβέρνησης Ν. Πολίτης επέδιδε τη διακοίνωση, οι δυνάμεις της Αντάντ έστελναν τελεσίγραφο στην κυβέρνηση των Αθηνών για παράδοση μέρους του ελληνικού οπλισμού.
Από τον κατεχόμενο Πειραιά ο Γάλλος ναύαρχος Φουρνιέ απειλούσε με χρήση βίας. Οπως και έγινε τα επόμενα εικοσιτετράωρα, μετά την άρνηση για συμμόρφωση με τις ταπεινωτικές απαιτήσεις.
Οι απόπειρες για την επίτευξη κάποιου συμβιβασμού και την έξοδο του Κράτους των Αθηνών στον πόλεμο απέτυχαν. Ολοι οι εμπλεκόμενοι είχαν συμμετοχή στο ναυάγιο. Η Αθήνα επειδή υπό την επιρροή των Γερμανών προσερχόταν προσχηματικά εν πολλοίς στις διαπραγματεύσεις με την αποτυχία. Οι εκπρόσωποι της Αντάντ για τα ταπεινωτικά τελεσίγραφα και τη συμπεριφορά κατοχικής δύναμης. Το αποτέλεσμα ήταν ένας ακήρυχτος αρχικώς πόλεμος.

Το πρώτο τάγμα Εθνικής Αμύνης, με επικεφαλής τον Νεόκοσμο Γρηγοριάδη, ορκίζεται ενώπιον της στρατιωτικοπολιτικής ηγεσίας του Κράτους της Θεσσαλονίκης.

«Από την πνοήν του 1821»
Στην επικράτεια βορείως του Ολύμπου, όπου εκτεινόταν το Κράτος της Θεσσαλονίκης, η διακοίνωση θεωρήθηκε μια φυσιολογική κίνηση. Στη βενιζελική επιχειρηματολογία τα επόμενα χρόνια το κείμενο θα εγκωμιαστεί, με τις συνήθεις υπερβολές της εποχής: «Η υπερήφανος διακήρυξις, σημειώνει ο ιστορικός και δημοσιογράφος Γ. Βεντήρης, εδονείτο από την πνοήν του 1821... Συνήνωνε το θάρρος και την ευφυΐαν μαζί, εκ των οποίων ηδύνατο να σωθή το Γένος». Οπως ήταν, επίσης, φυσικό, η κήρυξη πολέμου από τον Βενιζέλο εξαγρίωσε την Αθήνα. Την έβλεπαν ως συνέχεια του τελεσιγράφου Φουρνιέ. «Αλλαλαγμοί λύσσης και χλεύης υπεδέχθησαν εις Αθήνας την προκήρυξιν... Ο Βενιζέλος παρεφρόνησεν, έγραφαν τα όργανα της αυλής...».
Το κυοφορούμενο πογκρόμ εναντίον των αντιβασιλικών από τους Επίστρατους (παρακρατικά σώματα στρατιωτών που είχε αποστρατευτεί κατ' απαίτηση της Αντάντ) άρχισε να εκδηλώνεται.
Αρχικώς με σποραδικές εκδηλώσεις βίας και σημάδεμα με κόκκινη μπογιά βενιζελικών οικημάτων. Η συνέχεια, όπως θα δούμε, δόθηκε με τον εθνικό παροξυσμό στα Νοεμβριανά.
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1916
Το πρώτο ελληνικό αίμα στο πεδίο της μάχης
Ενώ επιδιδόταν η ιστορική διακοίνωση για την κήρυξη πολέμου στο μέτωπο ήδη βρισκόταν στρατός του Κράτους της Θεσσαλονίκης, παίρνοντας μέρος σε μάχες στο πλευρό της Αντάντ.
Ηταν η πρώτη στρατιωτική μονάδα που είχε συγκροτηθεί από το Κίνημα Εθνικής Αμύνης (αρχές Σεπτεμβρίου 1916). Είχε ονομαστεί Α Τάγμα Εθνικής Αμύνης και πυρήνας του ήταν τμήμα πεζικού, υπό τον λοχαγό Νεόκοσμο Γρηγοριάδη. Ο λόχος αυτός είχε προσχωρήσει στο Κίνημα, αμέσως μετά την εκδήλωσή του και είχε φθάσει από τη Βέροια στη Θεσσαλονίκη.
Ο Σαράιγ, Γάλλος αρχιστράτηγος της Αντάντ, όταν υποδεχόταν στη Θεσσαλονίκη τον Βενιζέλο (26 Σεπτεμβρίου/9 Οκτωβρίου) σφίγγοντας το χέρι του, του έλεγε:
«Χαιρετίζω μετά τιμής την Προσωρινήν Κυβέρνησιν, της οποίας οι εθελονταί μάχονται ήδη μετά των στρατιωτών μου και η οποία θα μου στείλη και άλλους».
Το τάγμα είχε σταλεί ήδη στο μέτωπο του Στρυμόνα και τον Οκτώβριο είχε αναλάβει τομέα στη δεξιά όχθη του ποταμού βόρεια της Νιγρίτας. Τον Νοέμβριο εντάχθηκε σε βρετανική ταξιαρχία και πήρε μέρος σε επίθεση των συμμαχικών δυνάμεων στην περιοχή του σημερινού Νέου Σκοπού. Στα πολεμικά χρονικά σημειώνεται ότι έδειξε θάρρος και ορμητικότητα. Κατέλαβε μάλιστα και το χωριό Βερχανλή, με βαριές απώλειες (13 νεκροί και 104 τραυματίες).
Αυτό ήταν το πρώτο ελληνικό αίμα που χύθηκε στις 23 Νοεμβρίου 1916 στα μέτωπα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Τη στιγμή που η Ελλάδα κομμένη στα δύο, με σύνορα και «αποστρατικοποιημένη» ζώνη.
Συγκρότηση στρατού
Το πρώτο μέλημα της τριανδρίας ήταν η συγκρότηση στρατού. Με αυτό τον τρόπο, άλλωστε, και με την ουσιαστική συμβολή της στα πολεμικά μέτωπα θα εδραίωνε την αναγνώρισή της από τις συμμαχικές κυβερνήσεις.
Τρεις μεραρχίες σχεδιάζει να οργανώσει (Μακεδονίας, Κρήτης, Αρχιπελάγους), αλλά τα εμπόδια είναι μεγάλα. Στη διαδικασία αυτή δεν είναι απούσα και η βία. Οι αντιπολεμικές διαθέσεις του πληθυσμού είναι κοινές στη Νέα και την Παλιά Ελλάδα.
Θα χρειαστεί να περάσουν εφτά τραγικοί μήνες μέχρι να ενωθεί ξανά η χώρα, με την εκθρόνιση του Κωνσταντίνου και την επάνοδο του Βενιζέλου στην Αθήνα, ώστε να κηρυθχεί επισήμως η Ελλάδα εμπόλεμος χώρα (Ιούνιος 1917).
Η σύγκρουση στην Κατερίνη και τα Νοεμβριανά
Σεπτέμβριος
Βασιλική Κυβέρνηση Καλογερόπουλου. Ο Βενιζέλος εγκαταλείπει την Αθήνα και σχηματίζει Προσωρινή Κυβέρνηση στην Κρήτη, που μεταφέρεται στη Θεσσαλονίκη. Η Ελλάδα χωρισμένη στα δύο. Κυβέρνηση Λάμπρου στην Αθήνα. Τα πρώτα ελληνικά στρατιωτικά τμήματα της Θεσσαλονίκης στο μέτωπο. Ο ελληνικός στόλος υπό τον έλεγχο της Αντάντ.
Οκτώβριος
Πολλά θύματα στην Ελλάδα από τον πόλεμο των υποβρυχίων. Δυνάμεις της Αντάντ στην Αθήνα. Σύγκρουση στην Κατερίνη μεταξύ του στρατού των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης. Ο Γάλλος ναύαρχος Φουρνιέ ζητά την παράδοση όπλων και πυροβόλων του ελληνικού στρατού.
3 Νοεμβρίου
Απαίτηση Φουρνιέ, διοικητή του στόλου της Αντάντ στην Ελλάδα προς την «ουδετερόφιλη» βασιλική κυβέρνηση της Αθήνας, για παράδοση ελληνικού πολεμικού υλικού και έλεγχο του σιδηροδρομικού δικτύου.
5 Νοεμβρίου
Προκλήσεις βασιλικών-κωνσταντινικών στην Αθήνα σε βάρος βενιζελικών.
6 Νοεμβρίου
Ουδέτερη ζώνη μεταξύ του κράτους της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης (Λιτόχωρο-Σέρβια-Γρεβενά).
8 Νοεμβρίου
Οι εκπρόσωποι της Αντάντ αξιώνουν την απομάκρυνση από την Αθήνα των πρεσβευτών του γερμανικού συνασπισμού. Το κάνουν οι ίδιοι με στρατιωτικά αγήματα και τις «συμμαχικές αστυνομίες Αθηνών»! Η βασιλική κυβέρνηση απορρίπτει το τελεσίγραφο για παράδοση των όπλων.
11 Νοεμβρίου
Το κράτος της Θεσσαλονίκης κηρύσσει τον πόλεμο κατά Γερμανίας και Βουλγαρίας. Νέα διακοίνωση της Αντάντ για παράδοση όπλων και πολεμοφοδίων.
13 Νοεμβρίου
Σημαδεύονται με κόκκινη μπογιά καταστήματα επιφανών βενιζελικών στο κέντρο της Αθήνας.
16 Νοεμβρίου
Εξοπλισμός των επιστράτων (κρατικές αντιβενιζελικές συμμορίες με «εμπνευστή» τον Ι. Μεταξά).
17 Νοεμβρίου
Αρχίζουν τα κυρίως Νοεμβριανά, καθώς την επομένη εκπνέει το τελεσίγραφο της Αντάντ. Πογκρόμ των «ξενοκίνητων αντιβενιζελικών». Θορυβώδεις διαδηλώσεις με επιθέσεις κατά περιπόλων της Αντάντ, αλλά και βενιζελικών εφημερίδων, ανάμεσα στις οποίες το «Εθνος». Αποβίβαση στον Πειραιά γαλλικών, αγγλικών και ιταλικών αγημάτων.

 Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr
     ethnos.gr